Từ năm 2019 khi vào làm nghề dịch, cụ thể hơn là bản địa hoá (“localisation“), tôi vốn đã không phải dịch thủ công (“manual translation”) quá nhiều. Điều này rất dễ hiểu vì từ thời điểm đó, các công cụ hỗ trợ dịch thuật (“Computer-Assisted Translation” hay CAT) trong ngành đã tích hợp công nghệ dịch máy (“machine translation”) nhằm giảm chi phí và đẩy nhanh thời gian sản xuất nội dung. Với hai lợi ích quan trọng như vậy, hiển nhiên là từ đó đến nay, cả các công ty trong ngành lẫn khách hàng cứ liên tục phát triển theo hướng này.

Đến hiện tại, tôi đánh giá là khía cạnh chất lượng của các bản dịch máy cũng đã được cải thiện. Tuy vậy, tôi tin rằng người dịch sẽ không thể bị thay thế hoàn toàn, đơn giản là vì bản dịch đầu ra của máy là một sự tổng hợp và lựa chọn có điều kiện từ những dữ liệu đầu vào, trong khi bản dịch của con người sẽ có thêm sự điều chỉnh tinh vi nhờ việc thông hiểu văn hoá, nghệ thuật, ẩn ý, v.v. và nhờ cảm nhận của người bản ngữ về mức độ tự nhiên của câu chữ. Để chứng minh nhận định này, sau đây là một phép thử đơn giản bằng các công cụ dịch miễn phí sẵn có: Google Dịch và Google Gemini (bản miễn phí).

Cho cùng một đoạn tiếng Anh sau đây (trích từ story The Language of Flowers trên Google Arts & Culture):

The language of flowers was a 19th-century code used to make bouquets that passed messages between lovers and suitors. Each flower was given its own meaning and they could be combined to create special messages. The concept was made popular by books that explained these meanings, often embellished with beautiful illustrations and bindings. 

Tôi: Vào thế kỷ 19, ngôn ngữ của các loài hoa là một dạng mật mã được những đôi tình nhân và những quý ông cầu thân sử dụng để gửi gắm thông điệp qua những bó hoa. Mỗi đoá hoa đều mang ý nghĩa riêng và có thể kết hợp để tạo nên những thông điệp đặc biệt. Khái niệm này trở nên phổ biến nhờ những quyển sách giải thích ý nghĩa của các loài hoa, thường kèm theo hình minh hoạ và bìa sách đẹp mắt.

Google Dịch: Ngôn ngữ của hoa là một mật mã được sử dụng vào thế kỷ 19 để tạo nên những bó hoa truyền tải thông điệp giữa người yêu và người theo đuổi. Mỗi bông hoa mang một ý nghĩa riêng và chúng có thể được kết hợp để tạo nên những thông điệp đặc biệt. Khái niệm này được phổ biến rộng rãi nhờ những cuốn sách giải thích ý nghĩa này, thường được tô điểm bằng những hình minh họa và bìa sách đẹp mắt.

Google Gemini (mô hình 2.5 Flash): Ngôn ngữ hoa, một mật mã thịnh hành trong thế kỷ 19, được sử dụng để tạo nên những bó hoa, chuyển tải thông điệp tinh tế giữa những cặp đôi và người mong cầu tình ái. Mỗi loài hoa mang một ý nghĩa riêng biệt, có thể kết hợp tạo nên những thông điệp đặc biệt. Khái niệm này trở nên phổ biến rộng rãi nhờ những cuốn sách giải thích ý nghĩa này, thường được tô điểm bằng các hình minh họa và phần đóng gáy tinh xảo. Để tìm hiểu thêm về “Ngôn ngữ hoa”, Quý vị có thể tham khảo bài viết chi tiết tại Google Arts & Culture.

Và đây là quá trình tư duy của Gemini: 

Tôi bắt đầu bằng việc xem xét kỹ lưỡng URL được cung cấp. Việc thấu hiểu bối cảnh đóng vai trò cốt yếu để chuyển ngữ chính xác, do đó tôi tập trung vào những thuật ngữ và cụm từ then chốt liên quan đến văn bản gốc bằng tiếng Anh. Quá trình đánh giá ban đầu đã hoàn tất. Tôi hiện đã sẵn sàng vận dụng bối cảnh đã thu thập để thực hiện việc chuyển ngữ.

Điều chỉnh bối cảnh cho hợp với tiếng Việt

Sau khi xem xét lại URL được cung cấp, tôi hiện đang tích hợp bối cảnh văn hóa được chọn lọc từ trang Arts & Culture. Mặc dù văn bản gốc về ngôn ngữ của các loài hoa tương đối dễ hiểu, nhưng tôi hướng đến việc đảm bảo bản chuyển ngữ tiếng Việt phù hợp với những sắc thái tinh tế của văn hóa Việt Nam. Tôi sẽ chú trọng lựa chọn những từ ngữ trang nhã cho việc chuyển ngữ.

Kiểm tra các manh mối về bối cảnh

Tôi đã xem xét xong URL đó và trích xuất thông tin bối cảnh liên quan về “Ngôn ngữ của các loài hoa”. Điều này xác nhận yêu cầu của người dùng liên quan đến việc chuyển ngữ sang tiếng Việt dựa trên biểu tượng của các loài hoa. Hiện tại, tôi sẽ tập trung vào việc xác định các cụm từ then chốt trong văn bản tiếng Anh liên quan đến ý nghĩa của các loài hoa để chuyển ngữ chính xác.

Tổng hợp chiến lược chuyển ngữ

Tôi đã hoàn tất việc phân tích ban đầu với văn bản tiếng Anh và URL về bối cảnh được cung cấp. Trên cơ sở này, tôi đang xây dựng phương pháp chuyển ngữ. Tôi đang tập trung vào việc giữ được cảm xúc nguyên bản của văn bản về biểu tượng của các loài hoa.

Tinh chỉnh phong cách chuyển ngữ

Tôi đã chuyển ngữ văn bản tiếng Anh sang tiếng Việt, kết hợp bối cảnh từ URL được cung cấp, xác nhận tính chất lịch sử của “Ngôn ngữ của các loài hoa”. Bản chuyển ngữ ban đầu đã được tinh chỉnh để phù hợp với các yêu cầu về phong cách trang nhã. Tôi đã tập trung vào việc nắm bắt tinh hoa của văn bản gốc trong khi vẫn đảm bảo bản chuyển ngữ tiếng Việt tinh tế và chính xác.

Hoàn thiện bản chuyển ngữ tiếng Việt

Tôi đã tinh chỉnh bản chuyển ngữ tiếng Việt. Phiên bản mới hiện đã thể hiện tốt hơn bối cảnh lịch sử và nét lãng mạn của “Ngôn ngữ của các loài hoa”, chú trọng vào những chi tiết mô tả tinh tế. Tôi cũng đã làm cho bản chuyển ngữ súc tích hơn, tránh những cụm từ không cần thiết để dễ đọc hơn.

Sửa đổi để đạt được bản dịch tinh tế

Tôi đã xem xét cẩn trọng bản chuyển ngữ trước đó, tập trung vào việc tạo nên bản dịch trang nhã và tinh tế hơn. Tôi đã thay thế “phổ biến” bằng “thịnh hành” và “tình nhân” bằng “cặp đôi và người mong cầu tình ái” để thể hiện tốt hơn sắc thái của văn bản gốc. Tôi cũng đã kết hợp những cách diễn đạt súc tích hơn trong khi vẫn duy trì bối cảnh lịch sử của ngôn ngữ các loài hoa.

Một số đúc kết

1. Tôi dịch chậm hơn máy vì mất thời gian tìm hiểu các từ “code”, “suitors” và lý do “language of flowers” ở đây được định nghĩa là “code”, đồng thời chuyển dời các thành phần trong câu sao cho thuận tai nhất với mình
2. Gemini trải qua các khâu tư duy lặp đi lặp lại dường như rất thấu đáo và bài bản, nhưng bản dịch sau cùng lại đọc không trôi và thậm chí khó hiểu hơn cả bản của Google Dịch (cụ thể như việc sử dụng nhiều dấu phẩy ở câu đầu và lệch nghĩa của chữ “suitors”. Hoặc câu “Khái niệm này trở nên phổ biến rộng rãi nhờ những cuốn sách giải thích ý nghĩa này”, hai chữ “này” nghe khá khó hiểu)
3. Gemini đã thêm vào một câu không có trong bản gốc: Để tìm hiểu thêm về “Ngôn ngữ hoa”, Quý vị có thể tham khảo bài viết chi tiết tại Google Arts & Culture. Đây là một ví dụ cho “overtranslation” và việc thêm câu kêu gọi hành động này dường như là do Gemini đang tuân thủ một định dạng hành văn nào đấy mà nó học được, bất kể câu lệnh của tôi chỉ là bảo dịch một đoạn văn
4. Cả Google Dịch và Gemini đều giúp hình dung được phần nào ý nghĩa của đoạn văn bản
5. Cả Google Dịch và Gemini đều có tính “trung thành với cấu trúc của bản gốc” và ít dịch chuyển các thành phần trong câu
6. Cả Google Dịch và Gemini đều không xử lý tốt được cụm “between lovers and suitors” mà tôi cho là có chút khó hiểu ngay cả bên bản gốc. Ở đây, hiểu nôm na rằng thời Victoria thế kỷ 19, những người yêu nhau và những người đàn ông chủ động theo đuổi ai đó có thể dùng các bó hoa với những loại hoa có ý nghĩa nhất định để gửi gắm thông điệp đặc biệt. Ở đây, cấu trúc “between lovers and suitors” cần được hiểu là “between lovers and lovers, and from suitors to the ones who they pursue”. Lý do phải tách ra là vì việc tình nhân gửi hoa cho nhau thì dễ hiểu, nhưng tình nhân và người theo đuổi gửi hoa cho nhau lại khó hiểu (vì nếu đã coi nhau là tình nhân thì sao lại còn theo đuổi?), và trường hợp người theo đuổi gửi hoa cho nhau chắc chắn là khó hiểu.   

Tôi không cho rằng bản dịch của mình là tốt nhất, nhưng chí ít là đã tốt hơn hai bản dịch máy và có những thay đổi phù hợp để đảm bảo độ trôi chảy trong tiếng Việt.

Tuy nhiên, thứ nhất cần phải nói rõ rằng bản dịch thủ công đã tốn nhiều thời gian hơn và không ít thì nhiều đã chịu sự chi phối của năng lực hiểu và diễn đạt, văn phong, cách chọn từ ngữ, “gu” cá nhân và thậm chí là tâm trạng của người dịch. Đây đều là những biến số phụ thuộc vào người dịch và khó đo lường hoặc duy trì tính nhất quán.

Thứ hai, các công ty trong ngành vốn dĩ không dùng các công cụ miễn phí như trong bài thử này. Họ xây dựng các hệ thống riêng lưu trữ những bản dịch của con người để huấn luyện máy, vậy nên đầu vào và đầu ra của máy trong bối cảnh chuyên nghiệp và quy mô lớn sẽ khác những gì được so sánh ở đây. Tuy vậy, con người vẫn là đầu mối không thể lược bỏ trong quy trình đó. Điều này chính là “nhờ việc thông hiểu văn hoá, nghệ thuật, ẩn ý, v.v. và nhờ cảm nhận của người bản ngữ về mức độ tự nhiên của câu chữ”.

Thứ ba, khi nhìn nhận quá trình biên dịch theo 4 cấp độ (The Textual Level, The Referential Level, The Cohesive Level, The Level of Naturalness) như Peter Newmark phân định trong A Textbook of Translation (1988), tôi cho rằng khâu dịch máy sẽ có thể giúp ích cho tối đa là 3 cấp độ đầu. Cấp độ thứ 4 sẽ cần đến tài hoa của người biên dịch. 

Sau cùng, miễn là chúng ta vẫn cần những bản dịch chất lượng cao, tôi tin rằng con người sẽ không thể bị thay thế trong quá trình biên dịch. Đồng thời, việc tích hợp các công nghệ dịch máy sẽ là một bước tiến phù hợp của ngành để tiết kiệm thời gian và chi phí đối với những mảng nội dung ít lồng ghép các yếu tố sáng tạo, văn hoá, nghệ thuật hoặc ẩn dụ. Đối với việc dịch nội dung sáng tạo và tác phẩm nghệ thuật hoặc tài liệu lồng ghép yếu tố văn hoá, vai trò của người dịch luôn là then chốt.