[Read the English version here]

Tuy không có xuất thân là một sinh viên chuyên ngành điện ảnh, nhưng việc giải trí bằng phim ảnh đối với tôi vốn luôn là một hoạt động bổ não, làm giàu tâm hồn và mở rộng nhân sinh quan. Thế là một ngày nọ, tôi đã quyết định đăng ký một khoá học ngắn hạn về nghiên cứu điện ảnh. Đây là những đúc kết của tôi trong quá trình học và cả về sau này, khi bản thân sẽ tiếp tục tìm hiểu về điện ảnh một cách nghiêm túc và dưới góc nhìn có chuyên môn hơn.

Từ một khán giả đến một nhà phân tích

Việc thưởng thức một tác phẩm điện ảnh ở mức căn bản (tức là như một khán giả thông thường) có nhiều khác biệt so với quá trình phân tích và đánh giá chuyên sâu. Để đánh giá một tác phẩm, cần xem xét các khía cạnh kỹ thuật (hình ảnh, âm thanh, ánh sáng, cú máy, cách quay dựng, dàn cảnh, v.v.), nói ngắn gọn chính là ngôn ngữ điện ảnh được thể hiện trong tác phẩm, đồng thời cần có kiến thức nền tảng về điện ảnh, văn hoá và xã hội. Chính nhờ phần kiến thức nền tảng này mà bài phân tích hoặc bài điểm phim sẽ có thêm những yếu tố đặc sắc, bày tỏ được kiến văn của người phân tích cũng như phần nào giúp mở rộng vốn kiến thức của chính độc giả hoặc người xem.

Bên cạnh việc phân tích bản thân bộ phim, thao tác so sánh với các tác phẩm khác là một cách để thể hiện rõ giá trị của bộ phim đó trong mối tương quan với những tác phẩm khác tương tự, đồng thời cho thấy sự am hiểu sâu sắc về điện ảnh. Để đạt đến trình độ so sánh nhuần nhuyễn giữa nhiều tác phẩm, cần duy trì việc xem và phân tích phim một cách đều đặn.

**Một ghi chú nhỏ về các từ sau đây trong tiếng Anh: 

Film: Thường dùng bên tiếng Anh-Anh (theo Oxford Advanced Learner’s Dictionary), cơ bản nghĩa là “phim” và hiểu rộng ra là “điện ảnh” (tương tự như “cinema“), xuất hiện trong bối cảnh có chất hàn lâm (ví dụ: người ta thường gọi là chuyên ngành “Film studies” chứ không gọi là “Movie studies”).

Movie: Cũng là “phim” nhưng dùng nhiều hơn ở tiếng Anh-Mỹ, đồng nghĩa với “motion picture(s)” nhưng có gốc từ là “move” (di chuyển, chuyển động), nghĩa đen của cả hai đều là “hình ảnh chuyển động” (tức là sự chuyển động của nhiều bức hình sẽ làm thành thước phim). Tuy nhiên, chúng ta cần xét đến cả “video“, một dạng nội dung cũng có sự chuyển động của nhiều bức hình nhưng không phải lúc nào cũng gọi là “phim”. Điểm khác biệt chính là “phim” sẽ có ngôn ngữ điện ảnh, còn “video” nhìn chung là áp dụng cho mọi thứ có hình ảnh động.

Drama: Là những phim có chất kịch/sự kịch tính (cả dạng phim lẻ và dài tập, theo từ điển Cambridge và Merriam-Webster). Tôi cho rằng bản dịch “phim chính kịch” khá máy móc vì “chính kịch” có nghĩa là “loại hình kịch có cả nhân tố bi kịch và nhân tố hài kịch, nội dung biểu hiện mâu thuẫn phức tạp và sự xung đột giữa nhân tố bi và nhân tố hài, nhưng cuối cùng có thể đi đến một sự giải quyết mâu thuẫn ở một mức độ nhất định”. Nhưng không phải phim “drama” nào cũng có đủ bi-hài nếu xét theo định nghĩa này. Tuy nhiên, tôi hiểu rằng bản dịch “chính kịch” cho dòng phim này hiện đã được phổ biến ở Việt Nam. Nếu mọi người vẫn tiếp tục dùng như vậy thì cũng không sao cả, miễn là hiểu rõ bản chất của các từ này.

Tuy muốn làm rõ ra như vậy, nhưng tôi cho rằng nếu không cần phải tách bạch thì chúng ta cứ gọi là “phim” cho dễ hiểu.

Các yếu tố làm nên một tác phẩm điện ảnh

Trước hết, hãy nhìn một tác phẩm theo hai phần: nội dung (nhân vật, cấu trúc/cốt truyện, chủ đề/tư tưởng) và ngôn ngữ điện ảnh (hình ảnh, âm thanh, film form). 

Giải thích về “film form“:

Theo Oxford Reference, “film form” là “The constituent elements of a film or films, fictional and non‐fictional, and the perceivable relationship between them. […]”

Nói ngắn gọn, tôi hiểu đây là một bản dựng phim tổng hoà giữa các yếu tố từ ngôn ngữ điện ảnh cho đến nội dung để tạo nên tác phẩm phim hoàn chỉnh, có sự gắn kết với nhau. Có thể hiểu một cách chung chung rằng đây là hình thức biểu đạt của phim thông qua nhiều yếu tố cấu thành bộ phim đó. Dưới đây tôi xin phép được dùng nguyên dạng tiếng Anh của thuật ngữ này. 

Ngôn ngữ điện ảnh của một tác phẩm được cấu thành từ các yếu tố chính: hình ảnh, âm thanh và film form. Đây là những phương tiện biểu đạt đặc trưng, tạo nên sức mạnh truyền tải và tính thẩm mỹ của tác phẩm điện ảnh. Để một bài phân tích phim có được chiều sâu và giá trị chuyên môn cao, người đánh giá cần quan sát được những yếu tố này.

Về mặt nội dung, tuy không áp dụng cho tất cả, nhưng cốt truyện 3 hồi (hay cấu trúc 3 hồi) thường được sử dụng. Trong đó, “câu hỏi kịch tính” được đặt ra ở cuối hồi 1, mở ra hành trình tìm kiếm câu trả lời trong hồi 2 và hé lộ đáp án ở hồi 3. Khoảnh khắc nảy ra câu hỏi kịch tính ở hồi 1 còn được gọi là “thắt nút kịch tính”, tạo động lực cho khán giả tiếp tục theo dõi, gợi sự đồng cảm và ủng hộ nhân vật chính trong hồi 2. Câu hỏi này thường được thiết kế theo dạng nhị nguyên (còn gọi là câu hỏi thắng/thua, có/không) để gợi ra một hành trình có mục đích rõ ràng. Tuy nhiên, nhằm tạo ra những kết quả hoặc bước ngoặt bất ngờ, lời giải đáp cho câu hỏi kịch tính có thể là một phương án thứ ba, nghĩa là một phương án vừa giải đáp được câu hỏi nhưng có lồng ghép yếu tố ngoài tầm dự đoán của khán giả. 

Về tư tưởng/chủ đề, đây được ví như “sợi chỉ đỏ xuyên suốt” của tác phẩm, đảm bảo sự mạch lạc và vào đúng trọng tâm. Một cách hình tượng thì đây chính là huyết mạch của tác phẩm, nó có thể mỏng manh nhưng sẽ len lỏi đến mọi vị trí để đảm bảo sự sống của tác phẩm. Bất kỳ phân cảnh nào đi lệch khỏi dòng chảy này đều có thể gây khó hiểu hoặc mất đi sự liên kết với tổng thể.

4 trụ cột khi phân tích một tác phẩm điện ảnh

Để có một cái nhìn toàn diện, ngoài việc xem phim và nắm bắt được nội dung phim, việc đánh giá một tác phẩm điện ảnh nên dựa trên 4 trụ cột:

 * Ngôn ngữ điện ảnh: Chú ý đến hình ảnh, âm thanh và film form – những yếu tố tạo nên hình thức biểu đạt đặc trưng của điện ảnh

 * Khả năng nắm bắt lịch sử liên quan đến tác phẩm, bối cảnh, tác giả, thông điệp, thể loại cùng nhiều yếu tố khác

 * Kiến thức liên ngành: Áp dụng các kiến thức từ những lĩnh vực khác nhau để phân tích theo chiều sâu và chiều rộng

 * Quan điểm cá nhân: Đưa ra nhận định và cảm thụ riêng dựa trên nền tảng kiến thức sẵn có

Cách xem phim cho mục đích phân tích

Để chuẩn bị cho việc viết bài phân tích, quá trình xem phim có thể chia thành 2 lần hoặc nhiều hơn nếu cần:

Lần xem thứ nhất:

 * Ghi chép về phim: Hệ thống nhân vật, cốt truyện, câu thoại hoặc phân cảnh ấn tượng, tình huống bước ngoặt, nhận diện câu hỏi then chốt/nhiệm vụ then chốt của nhân vật chính

 * Đặt câu hỏi: Ghi chú những điều khiến bạn thắc mắc trong lúc xem phim

 * Xác định các bước ngoặt

 * Chú ý đến những tình tiết/vật thể/cảnh tượng mang tính ẩn dụ

Lần xem thứ hai:

 * Xác nhận những nghi vấn: Kiểm tra tính chính xác của các nhận định ban đầu, đánh giá xem những điều gây thắc mắc từ ban đầu đã được giải đáp thoả đáng hay chưa, có tình huống nào còn bỏ ngỏ hay không, việc bỏ ngỏ là cố ý hay do phim làm chưa tới, v.v.

 * Xây dựng dàn ý căn bản: Chọn ra 2 hoặc 3 điều sẽ đưa vào bài phân tích chuyên sâu

Cách tạo lập quan điểm cá nhân

Để tạo lập quan điểm cá nhân trong bài phân tích phim, bạn có thể:

 * Chọn lọc 2 hoặc 3 ý tưởng chính sau khi xem phim và diễn giải chúng bằng kiến thức điện ảnh

 * Mở rộng ý tưởng bằng cách đề cập đến các kỹ thuật điện ảnh, diễn xuất, lời thoại, phong cách đạo diễn, hoặc các yếu tố liên quan như kiến trúc, hội hoạ, thời trang, v.v. Có thể dự đoán những điều sẽ làm độc giả bất ngờ, từ đó lồng ghép vào bài phân tích cho thêm đặc sắc

 * Đối với kiến thức ở các chuyên ngành khác mà có liên quan, nên lồng ghép một cách tiết chế và có chiều sâu, tránh sa đà vào việc khoe khoang kiến thức ở mảng đó và làm lệch trọng tâm của bài phân tích

Một số mẹo nhỏ

* Dùng một số thuật ngữ đậm chất điện ảnh như: cài cắm; kỹ thuật nhả truyện (exposition); gieo-gặt; time lock, đặc tả; đại cảnh; trường đoạn; one shot; long take…

* In nghiêng tên tác phẩm, kèm năm sản xuất trong dấu ngoặc đơn

* Nhắc tên nhân vật và mở ngoặc kèm tên diễn viên cùng danh xưng tương ứng tại thời điểm ra mắt phim

Nguồn tham khảo thêm

A short guide to writing about film của Timothy Corrigan (đã có bản tiếng Việt Hướng dẫn viết về phim do Nhã Nam xuất bản)

What is cinema? của André Bazin

Film Form: Essays in Film Theory của Sergei Eisenstein

Tạp chí Cahiers du Cinéma